Abonelik Sözleşmelerindeki Gizli Tuzaklar: Karanlık Ticari Tasarımlar

Reklam Kurulu (“Kurul”) tüketicilerin abonelik sözleşmeleri kurmasına aracılık eden çevrimiçi kullanıcı ara yüzlerinde bulunan ve tüketicileri çıkarlarına uygun olmayabilecek seçimleri yapmaya yönlendiren, aldatan, zorlayan, manipüle eden karanlık ticari tasarımları yakın takibe aldı. Karanlık ticari tasarımlar, Ticari Reklam ve Haksız Ticari Uygulamalar Yönetmeliğinin “Haksız Ticari Uygulama Olarak Kabul Edilen Örnek Uygulamalar” ekinde yer alan “İnternet ortamında bir mal veya hizmete ilişkin yönlendirici ara yüz tasarımları, seçenekler ya da ifadeler gibi araçlarla tüketicilerin karar verme veya seçim yapma iradesini olumsuz etkileyen ya da normal şartlar altında vereceği kararda satıcı veya sağlayıcı lehine değişikliklere yol açmayı hedefleyen yöntemler kullanmak” şeklindeki kural kapsamında aldatıcı ticari uygulama sayılmaktadır. Kurul, abonelik paketlerinin tüketicilere önceden seçili olarak sunulması ve güncellenen üyelik sözleşmelerinde kabul seçeneğinin reddetme seçeneğine kıyasla ön plana çıkarılması gibi uygulamalar ile tüketicilerin tercih ettikleri abonelik paketini yükseltmeksizin satın alma işlemini tamamlamalarını zorlaştıran arayüz tasarımlarını bu kural kapsamında değerlendirdi.

• Kurul finansal hizmetler sunan bir şirketin aylık ve yıllık abonelik paketlerinin sunulduğu internet sitesinde “yıllık abonelik” seçeneğinin seçili olarak tüketicilere sunulduğu ve yıllık abonelik paketlerinden satış fiyatı daha yüksek olan “pro” seçeneğinin tüketicilerin dikkatini çekecek şekilde mavi renkli olarak ön plana çıkarıldığı ve yanında yeşil renkte ve büyük harflerle “en çok tercih edilen” etiketinin yer aldığı reklamları incelemiş ve şirket tarafından sunulan belgeler kapsamında “pro” seçeneğinin gerçekten de açık ara en çok tercih edilen seçenek olması sebebiyle “en çok tercih edilen” ifadesinin uygun olduğuna kanaat getirirken “yıllık abonelik” kutucuğunun önceden seçili olarak sunulması ve “pro” seçeneğinin mavi renkli olarak ön plana çıkarılmasının tüketicileri yönlendirici ve seçimlerine etki edici nitelikte olduğu ve bu uygulamanın tüketicilerin bir mal veya hizmete ilişkin ekonomik davranış biçimini önemli ölçüde bozucu veya normal şartlar altında taraf olmayacağı bir tüketici işlemine taraf olmasına yol açacak şekilde haksız ticari uygulama teşkil ettiği kanaatiyle anılan ticari uygulamaların durdurulmasına karar vermiştir.
• Kurul abonelik paketlerinden birinin önceden seçili olarak tüketiciye sunulmasına ilişkin olarak yaptığı bir başka incelemede, tüketicilerin hiçbir olumsuz dış etkiye maruz kalmadan tamamen kendi iradelerine dayalı bir şekilde karar verebilmeleri için tüketicilerin lehine ya da aleyhine olduğu fark edilmeksizin hiçbir abonelik hizmeti seçeneğinin önceden seçili olarak tüketicilere sunulmaması gerektiğini belirterek anılan reklamları durdurma cezası vermiş olup önceden seçili olarak sunulan paketin yanında yer alan “en popüler” etiketi bakımından ise bu ifade ile kastedilenin tam olarak ne olduğu konusunda tüketicilerin açık ve net bir şekilde bilgilendirilmeleri gerektiğini; bu ifadelerin satın alma sayısı, tıklama sayısı, sepete ekleme sayısı gibi verilerle somutlaştırılarak sunulması gerektiğini değerlendirmiştir.
• Kurul isteğe bağlı çevrimiçi yayın hizmeti sunan bir şirketin aylık ve yıllık olarak sunduğu paketlerden aylık olanın önceden seçili bir biçimde tüketicilere sunulduğu ve 7 günlük ücretsiz denemeden yararlanabilmek için ödeme bilgilerinin eklenmesinin zorunlu tutulduğu ticari uygulamaları incelemiş ve tüketiciye seçeneklerin önceden seçili olarak sunulmasının ve ücretsiz deneme süresinden yararlanmak için kart bilgilerini girmeye zorlanmasının tüketicilerin karar verme veya seçim yapma iradesini olumsuz etkilediğini, tüketicinin normal şartlar altında taraf olmayacağı bir tüketici işlemine taraf olmasına ve tüketici mağduriyetine yol açtığını ve dürüst rekabet ilkelerine aykırılık teşkil ettiğini değerlendirmiştir.
• Kurul bir başka incelemede, çevrimiçi video paylaşım ve sosyal medya platformu tarafından sunulan paketlerden birinin önceden seçili bir şekilde sunulması ile “1 ay boyunca ücretsiz deneyin” seçeneği karşısında tekliften yararlanmak istemeyen tüketiciler için sunulan seçeneğin aynı yerde ve aynı görünümde olmaksızın yalnızca ekranın sağ üst köşesinde X-çarpı işaretine yer verilmesine yönelik ticari uygulamalara ilişkin incelemede abonelik seçeneklerinden birinin önceden seçili şekilde sunularak tüketicilerin tercihlerinin yönlendirildiğine kanaat getirmiş ve “1 ay boyunca ücretsiz deneyin” seçeneği karşısında tekliften yararlanmak istemeyenlere sunulan seçeneğin aynı yerde ve aynı görünümde olmaksızın ekranın sağ üst köşesinde yer alan X-çarpı işaretinden ibaret olmasına ilişkin olarak ise iki seçeneğin aynı koşullarda tüketicilere sunulmadığına, ortalama bir tüketicinin tekliften yararlanmama imkanının bu haliyle zorlaştırıldığına ve uygulamanın karanlık ticari tasarım olduğuna kanaat getirmiştir.

Yukarıda anılan kararlardan görüldüğü üzere Kurul internet üzerinden kurulan abonelik sözleşmelerinin tüketicilere sunum şartları bakımından oldukça katı davranmış ve tüketiciler lehine korumacı bir yaklaşım ile sonucu itibariyle tüketicinin lehine olsa dahi önceden seçili şekilde sunulan abonelik seçimlerine ilişkin arayüzleri karanlık ticari tasarım olarak değerlendirmiştir. Tüketicilerin seçim yapma ve karar verme özgürlüğünün korunması bakımından karanlık ticari tasarımların önüne geçilmesi önem arz etmekle beraber Kurulun benimsemiş olduğu bu yaklaşım, “her önceden seçili sunumun karanlık ticari tasarım teşkil ettiği” şeklinde bir yorumlamaya sebep olabilir. Oysa Türk tüketici hukukunun temel ilkeleri ve Kurulun kararları ışığında “karanlık ticari tasarım”, tüketicileri normal şartlarda yapmayacakları eylemlere yönlendirmek veya onları aldatmak amacıyla kasıtlı olarak oluşturulmuş kullanıcı arayüzü tasarımı olarak tanımlanmakta ve bu tasarımları tehlikeli yapanın esasen tüketicileri olumsuz etkileme bakımından taşıdığı riskler olduğu değerlendirilmektedir. Bu anlamda, tüketiciler için manipülatif ve yanıltıcı olan uygulamalar ile hem Türkiye’de hem dünya çapında oldukça yaygın şekilde kullanılan “önceden seçili şekilde sunum yapılması” gibi dürüst ticari uygulamalar arasında somut veri ve kanıtlara dayanan bir ayrım yapılmalıdır.  Bu açıdan, Kurulun “önceden seçili şekilde ticari sunum yapılmasının” doğrudan ve tek başına bir hukuka aykırılık sebebi olduğu sonucuna varması hukuki belirlilik ve öngörülebilirlik ilkeleri ile çelişebilecektir.